Παναγιώτης Σ.Παπαδόπουλος. Marcel Duchamp, Man Ray, Francis Picabia, Φιλία και εκλεκτική συγγένεια στην Tate Gallery

Marcel Duchamp, Man Ray, Francis Picabia,
Φιλία και εκλεκτική συγγένεια στην Tate Gallery
Οι Marcel Duchamp (1887–1968), Man Ray (1890–1976), Francis Picabia (1879–1953) αποτελούν τρεις εξέχουσες μορφές στην ιστορία του μοντερνισμού. Πριν από λίγα χρόνια η «πηγή», ο περίφημος ουρητήρας του Marcel Duchamp ψηφίστηκε-από πεντακοσίους ιστορικούς τέχνης- σαν το έργο εκείνο που άσκησε τη μεγαλύτερη επίδραση στον εικοστό αιώνα. Για τους τρεις αυτούς καλλιτέχνες έχουν γραφεί πολλά. Συνήθως, όμως, παρατηρούμε το έργο τους μέσα στο πλαίσιο των γενικότερων τάσεων και των κινημάτων στα οποία αυτοί εντάχθηκαν. Η έκθεση-αυτό το διάστημα- στην Tate Gallery εστιάζεται στις συνδέσεις των καλλιτεχνών μεταξύ τους καθώς και στην επίδραση του ενός πάνω στον άλλο. Η έκθεση αφηγείται τα «ενδοοικογενειακά ρομάντζα» μεταξύ των τριών φίλων. Ο Duchamp και ο Picabia γνωρίζονται στο Παρίσι το 1911. Πρωτεργάτες και οι δυο του ντανταϊσμού, μοιράζονται την ίδια εικόνα για την τέχνη. Το 1915 πηγαίνουν στην Νέα Υόρκη. Εκεί γνωρίζουν τον Man Ray. Στόχος και των τριών –στην πρώιμη, ηρωική, περίοδο της γνωριμίας τους- υπήρξε να «εξάγουν» το κίνημα του νταντά στην Αμερικάνικη πρωτεύουσα. Αν και τα τρία αυτά άτομα ακολούθησαν μια ιδιαίτερη πορεία, οι εκλεκτικές συγγένειες στο έργο τους είναι δεδομένες. Και αυτό γιατί –όπως επισημαίνει ο επιμελητής της Tate Gallery είχαν χαρτογραφήσει μια κοινή διανοητική περιοχή και κοινές, παρόμοιες, προσωπικές και καλλιτεχνικές πεποιθήσεις.
Η έκθεση ξεκινά με την παρουσίαση έργων από την πρώιμη περίοδο των καλλιτεχνών. Το έργο, για παράδειγμα, του
Marcel Duchamp: Young Man and Girl in Spring, (1911) όπως αντίστοιχα έργα των Man Ray και Picabia παραπέμπουν σε μια μετασεζανική ζωγραφική. Η πρωτοπορία των αρχών του εικοστού αιώνα είχε αφομοιώσει τα διδάγματα του Σεζάν και σαν να περίμενε το επόμενο βήμα. Στην τέχνη οι γενιές βιάζονται και αυτό το γεγονός μας θυμίζουν οι καλλιτέχνες αυτοί. Ποιόν χώρο αμφισβητεί ο Σεζάν, μα αυτόν των ιμπρεσιονιστών. Τι αρνείται ο Picasso και ο Picabia στη συνέχεια; Προφανώς το αντικείμενο του Cezanne. Με ποιο γεγονός έρχεται σε ρήξη-πρώτος- ο Duchamp ; με τη λογική ότι είμαστε αναγκασμένοι να φτιάξουμε έναν πίνακα, έστω κυβιστικό. Αυτά τα σημεία στροφής –μέσα από το έργο τριών φίλων που συζητούσαν, έγραφαν και έκαναν την πλάκα τους- θέλει να μας διηγηθεί η έκθεση.
Οι λύσεις που έδινε ο κυβισμός-για τους καλλιτέχνες αυτούς- δεν υπήρξαν ικανοποιητικές. Ο κυβισμός απεικονίζει το αντικείμενο σαν να το παρατηρείς ταυτόχρονα μέσα από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Ένα αίτημα ενοποίησης των προοπτικών υπήρξε ο στόχος του. Στο «γυμνό που κατεβαίνει τη σκάλα no 2», έργο καθαρά κυβιστικό ο Duchamp προσπαθεί να παρουσιάσει το ίδιο το θέμα σε κίνηση. Από μόνη της αυτή η σκέψη έχει ενδιαφέρον. Για τον Duchamp, όμως, η κίνηση αυτή δεν είναι απλά φυσική. Είναι κίνηση, ταυτόχρονα, και συναισθηματική και κοινωνική. Γίνεται –σε όλη τη διάρκεια του έργου του- το κατεξοχήν θέμα του που αφορά όχι απλά την κίνηση αλλά τη μετάβαση της γυναίκας από την παρθενιά στον γάμο.
Το κέντρο της έκθεσης βρίσκεται στα ready-mades των καλλιτεχνών. Οι μηχανές που δεν κάνουν τίποτα του Francis Picabia όπως το «Daughter Born without Mother», (1916-17) τα πολλά ready-mades του Marcel Duchamp καθώς και σχετικά άγνωστα του Man Ray –όπως το «Emak Bakia» (1926), αποκαλύπτουν τη συνάφεια του έργου τους καθώς και την εκλεκτική συγγένεια μεταξύ τους. Κυρίως, θέτουν το κεντρικό ερώτημα που αφορά τη μεταμόρφωση ενός καθημερινού –πρακτικού- αντικειμένου σε έργο τέχνης είτε αυτό είναι ένας ουρητήρας, μια ρόδα ποδηλάτου, ένα παντζούρι κλπ. Το κοινό και των τριών καλλιτεχνών είναι ότι υποβάλλουν το αντικείμενο σε μια κατάσταση αισθητικής αποστασιοποίησης επιθυμώντας να το μεταμορφώσουν σε αντικείμενο αισθητικής απόλαυσης. Πρόκειται –στην περίπτωσή τους- για την κατάφαση της μεταφυσικής οπτικής σύμφωνα με την οποία κάθε αντικείμενο ακόμα και το πιο ταπεινό είναι «λευκό και ακτινοβόλο» όπως θα έλεγε ο ευαγγελιστής Λουκάς και επαναλάμβαναν οι μεγάλοι καλλιτέχνες του μπαρόκ όπως ο Cotan και ο Zurbaran; Προφανώς όχι. Γι’ αυτό, άλλωστε, επιλέγουν αντικείμενα που δεν έχουν τη στοιχειώδη απόχρωση του αισθητικού αντικειμένου. Η έκθεση στην Tate gallery δείχνει-πολύ προσεκτικά- τα σημεία στροφής των καλλιτεχνών από την παράδοση ακόμα κι αν αυτή ονομάζεται κυβισμός. Οι Marcel Duchamp, Man Ray, Francis Picabia,παραμένουν μεγάλοι καλλιτέχνες γιατί τα ερωτήματα που έθεσαν παραμένουν και σήμερα ανοιχτά.
Παναγιώτης Σ.Παπαδόπουλος.