Παναγιώτης Σ.Παπαδόπουλος Ο Παπαλουκάς και οι θάλασσες της Πάρου ΙΔΡΥΜΑ ΕΙΚΑΣΤΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ & ΜΟΥΣΙΚΗΣ Β. ΚΑΙ Μ. ΘΕΟΧΑΡΑΚΗ

Ο Παπαλουκάς και οι θάλασσες της Πάρου

Ο Μερλώ-Ποντύ έλεγε ότι ο κόσμος μπορεί να καταστραφεί, να ξαναγεννηθεί, να καταστραφεί εκ νέου αλλά ο ζωγράφος δεν θα έχει καταλήξει στην τελική απεικόνιση του. Μια τέτοια σκέψη γεννά η αναδρομική έκθεση του Παπαλουκά. Όλα τα έργα μοιάζουν με μια μελέτη που δίνει τη θέση της σε μια άλλη μελέτη και αυτή σε μια άλλη. Απουσιάζει το μεγάλο θέμα ή η μεγάλη σύνθεση. Η επίδραση των Ναμπί να δίνει τη θέση της σε μια στιγμογραφική ζωγραφική. Το πέρασμα, στη συνέχεια στην αφαίρεση με την ενότητα της Πάρου, η επάνοδος, τέλος, στη στιγμογραφική αντίληψη.
Ο υπαιθρισμός του Παπαλουκά βρίσκεται ανάμεσα στον Κ. Μαλέα και τον Νικόλαο Λύτρα. Και οι τρεις τους αποποιούνται την αναλυτική λύση που έδωσε ο Σεζάν προς όφελος μιας συνθετικής. Προχωρούν και αναπτύσσουν το έργο τους κτίζοντας το σε επάλληλα επίπεδα με παστώδεις πινελιές που διατηρούν τις σχέσεις των τόνων. Το χρωματικό τους λεξιλόγιο στηρίζεται στα συμπληρωματικά χρώματα. Στον Παπαλουκά, επιπλέον, στη σχέση των θερμών χρωμάτων με τα ψυχρά. Σε πολλά θέματα του θα δει κανείς να συνευρίσκονται τα κίτρινα με τα μπλε ή τα πορτοκαλιά με το μωβ.
Στα έργα της Αίγινας του 1923 το φως ξασπρίζει τις συνθέσεις όπως και τα χρώματα: ξασπρισμένα γαλάζια, ροζ, πράσινα. Όλα λειαίνονται και γλυκαίνουν μέσα από το φως. Στο Άγιο όρος (1923-35) τα έργα του γίνονται πιο σύνθετα, πιο πυκνά. Το φως χάνει τη λαμπρότητα που είχε την περίοδο της Αίγινας, Το πράσινο, στις άπειρες διαβαθμίσεις του, κυριαρχεί. Στη Μυτιλήνη, τέλος, οι συνθέσεις γίνονται πιο τολμηρές, τα κόκκινα και τα πράσινα, τα μπλε και τα πορτοκαλιά συνυπάρχουν. Τα έργα της περιόδου αυτής στηρίζονται στις αντιθέσεις χωρίς, όμως, να αποποιηθεί το βασικό του στόχο: την κατασκευή της σύνθεσης μέσα από τη συμφωνία των γραμμών και τη δημιουργία αρμονίας.
Το καλοκαίρι του 1948 ο Παπαλουκάς βρίσκεται στην Πάρο. Είναι οι πρώτες καλοκαιρινές διακοπές μετά τον πόλεμο. Μια ενότητα έργων δημιουργείται τότε. Τα νησάκια από την Πάρο, οι βάρκες από την Πάρο όπως και οι θάλασσες της Πάρου απαρτίζουν αυτήν την ενότητα. Ειδικά οι θάλασσες αποτελούν το έργο στο οποίο παρατηρείται η μεγαλύτερη δυνατή αφαίρεση. Δυο επάλληλες οριζόντιες γραμμές καταλαμβάνουν το έργο από τη μια στην άλλη άκρη του. Αυτός είναι ο χώρος, η γη του. Οι γραμμές αυτές περικλείονται από θάλασσες. Ο ορίζοντας στο βάθος που μικραίνει και τα σύννεφα που μοιάζουν σαν τον χώρο που τώρα, όμως, έχει εξαϋλωθεί. O Παπαλουκάς, από την περίοδο της Αίγινας, έκτιζε τα θέματά του επάλληλα και συνθετικά. Εδώ, όμως, η αφαίρεση έχει φτάσει στο ύψιστο βαθμό της. Εάν σκεφτόμαστε ένα τοπίο, ένα οποιαδήποτε τοπίο στην ειδητική του μορφή τότε θα το αντιλαμβανόμαστε έτσι. Τρεις επάλληλες γραμμές που σηματοδοτούν τη γη, τη θάλασσα και τον ουρανό. Χρωματικά, σε όλα τα έργα αυτής της ενότητας υπάρχει η συνομιλία ανάμεσα στο μπλε και το κίτρινο.
Τα νησιά της Πάρου φαίνονται σαν πεταμένα μέσα στο πέλαγος, χαραγμένα από τις κίτρινες γραμμές του ήλιου. Στο έργο αυτό οι ψυχροί τόνοι είναι οι κυρίαρχοι. Από τη συνομιλία ανάμεσα στο κίτρινο και το μπλε που συναντάται αυτήν την περίοδο, μένουν απλά κάποιες νύξεις του κίτρινου που χάνεται μέσα στην επικράτηση του σκούρου γκρι. Αυτή η χρωματική επιλογή δεν είναι τυχαία. Ο Merlau Ponty είχε τονίσει στη Φαινομενολογία της Αντίληψης ότι η σκούρα παλέτα της νύχτας είναι αυτή που θα προσδιορίσει ευκολότερα την ουσία ενός τοπίου. Τότε θα γίνει εμφανές το ουσιώδες και θα έχει απομακρυνθεί το συμπτωματικό. Τα έργα αυτά του 1948 δεν αποτελούν ένα δρόμο που θα ακολουθηθεί και στη συνέχεια. Αποτελούν περισσότερο ένα είδος δοκιμής, ένα δρόμο που μάλλον δεν ακολούθησε ο Παπαλουκάς.
Ο δρόμος που διαφαίνεται στις δοκιμές της Πάρου, τελικά, δεν ακολουθείται. Η παρένθεση με τα έργα αυτά θα ακολουθηθεί με συνέπεια από έναν άλλο μεγάλο ζωγράφο, μαθητή του Παπαλουκά, τον Θανάση Στεφόπουλο. Πάντως το δίλημμα: αφαίρεση ή στιγμογραφική ζωγραφική επιλύεται προς όφελος της δεύτερης. Επικρατεί η στιγμογραφική κίνηση και αυτό είναι ορατό στα έργα της Ύδρας του 1954-56. Εδώ η συνομιλία του μπλε με το πορτοκαλί είναι, πάλι, κυρίαρχη. Στο ύστατο έργο του Παπαλουκά η πνευματικότητα του τοπίου θα γίνει ορατή. Η ενότητα αυτή που μπορεί να καταταγεί στην κατηγορία των λευκών, άδειων πινάκων, σε πίνακες δηλαδή όπου το λευκό των επιφανειών γίνεται συστατικό στοιχείο της ίδιας της δομής. Το λευκό του μουσαμά περιβάλλει το θέμα σαν ατμόσφαιρα. Το κενό αυτό θα συναντήσουμε την ίδια περίοδο στον Παρθένη που θα αποτυπώσει τις νοητικές μορφές, στον Παπαλουκά τις στιγμογραφικές μεταμορφώσεις του αντικειμένου μέσα στο χώρο.

Παναγιώτης Σ.Παπαδόπουλος




ΙΔΡΥΜΑ ΕΙΚΑΣΤΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ & ΜΟΥΣΙΚΗΣ Β. ΚΑΙ Μ. ΘΕΟΧΑΡΑΚΗ
Βασ. Σοφίας 9 & Μέρλιν, 2103611206.
Σπύρος Παπαλουκάς Διακόσια και πλέον έργα από το 1915 έως το 1956, από τη συλλογή του Ιδρύματος Θεοχαράκη στον καινούργιο του χώρο. Μέχρι 20/4Δευτ., Τετ., Σάβ., Κυρ. 10 π.μ.-6 μ.μ. Πέμ., Παρ. 10 π.μ.-10 μ.μ. Εισιτ. € 4, νέοι 12-18 ετών, φοιτητές και άτομα άνω των 65 ετών € 2.