Παναγιώτης Σ.Παπαδόπουλος Απροκάλυπτη ξιπασμένη άξεστη και δυσάρεστη

Απροκάλυπτη
ξιπασμένη
άξεστη και
δυσάρεστη

δανείζομαι τον τίτλο του κειμένου από το ομώνυμο έργο του Christopher Wool,Untitled(Crass,Conceited,Vulgar and Unpleasant) 1996, Σμάλτο σε αλουμίνιο.



Στην πρώτες δεκαετίες του προηγούμενου αιώνα η Βρύση του Duchamp εισέρχεται στο χώρο της γκαλερί και πλέον όλα τα προϊόντα της αγοράς θα μπορούσαν εν δυνάμει να κατακτήσουν αυτόν το χώρο. Τελικά, έφερε κάτι επαναστατικό αυτή η χειρονομία; Όντως μας βοήθησε να συνειδητοποιήσουμε τη φύση του αντικειμένου; Τη δομή της τέχνης; O ντανταϊσμός υπήρξε από τα μοναδικά καλλιτεχνικά κινήματα για το οποίο η παρακμή του σήμανε και την ολοκληρωτική επικράτησή του.
Όμως ο υπερβολικός ρεαλισμός που ευαγγελιζόταν ο ντανταϊσμός δεν υπήρξε ποτέ ρεαλιστικός και αυτό είναι πλέον εμφανές στην κατάληξη των πρωτοποριών. Ο Beckett, σημείωνε ο Adorno, ήταν πιο ρεαλιστής από τους εκπροσώπους του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Μάλιστα σε μια κοινωνία ημιβαρβαρότητας ο ρεαλισμός αυτός των νεοντανταιστών κάνει τους καλλιτέχνες εταίρους σε αυτήν τη βαρβαρότητα.
Το τέχνασμα που χρησιμοποιεί είναι ότι η αδυναμία για μετουσίωση γίνεται «εύκολο» να υπερβαθεί (aufheben) σε κάτι «υψηλότερο» δηλαδή στην άμεση προσφυγή στο αντικείμενο κι αυτό το γεγονός μετατρέπεται σε μια κοινή συνιστώσα της τέχνης αυτής. Η μετουσίωση παύει πλέον να αποτελεί την ανασύσταση του «ωραίου αντικειμένου» με λίγα λόγια της αισθητικής όπως πίστευε η Melanie Klein.
Ο Duchamp και οι ντανταιστές οικειοποιούνταν τα καθημερινά αντικείμενα προκειμένου να υπονομευθεί η θεσμοποιημένη τέχνη. Η οικειοποίηση τους δημιουργούσε και μια απόσταση μεταξύ του Dada και της βιομηχανικής κοινωνίας. Βέβαια αποτελεί ένα μεγάλο πρόβλημα εάν μέσα από τα ενεργήματά τους και την αποδοχή του αυθόρμητου και του τυχαίου γνώριζαν και στη συνέχεια επέλυαν τα άλυτα προβλήματα που έθετε η αισθητική πρωτοπορία όπως επίσης κι εάν τελικά πραγματοποιούνταν αυτή η επιθυμητή απόσταση.
Η συνέχεια πάντως υπήρξε διαφορετική. Ζωγράφοι που δεν μπορούσαν να στηριχτούν στην ποιότητα της ζωγραφικής τους επιτύγχαναν ένα είδος ισορροπίας ανάμεσα στο σκάνδαλο και την κοινωνική πρόσληψη. Οι Salvador Dali, Andre Masson, Francis Picabia αποτελούν τέτοια παραδείγματα που ξαναγέννησαν αυτή τη φορά από την ανάποδη και προσέφεραν στην αμερικανική ζωή του πενήντα ένα κακέκτυπο πρωτοπορίας, αποκαθαρμένου βέβαια από κάθε κριτική διάσταση
Αργά αλλά με σταθερά βήματα πραγματοποιούνταν η παρακμή της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας. Η επιστροφή στην εμπειρία με τον τρόπο της αποστασιοποίησης που προσέφερε ο Μarcel Duchamp-ανεξάρτητα πάντως από τις προθέσεις του- οδηγούσε σ’ έναν ακραίο ποζιτιβισμό. Στο έργο του δεν υπάρχουν ούτε κανόνες, ούτε αρχές ούτε μορφολογικοί νόμοι. «Αυτό που βλέπετε είναι επιτέλους αυτό εδώ με σάρκα και οστά.»Σε αυτήν την περίπτωση δεν υπάρχει πιο ισχυρή επιβεβαιωτική λειτουργία από το ίδιο το αντικείμενο. Αυτή η προσπάθεια όμως δεν συνάδει τα κριτικά αποτελέσματα που προσδοκά.
Οι αριστερές πρωτοπορίες της δεκαετίας του εβδομήντα βρίσκονταν στη ψευδαίσθηση ότι άνοιξε ο δρόμος για τη μεγάλη αλλαγή. Η τέχνη πρέπει να γίνει συγκεκριμένη και στο κάτω-κάτω και η ίδια η επανάσταση είναι μια έκφραση του ωραίου. Ο αισθητισμός αυτός- όσο και να είναι γοητευτικός- έχει τις ευθύνες του για την πτώση της πρωτοπορίας. Η πρωτοπορία λησμόνησε πως η αμουσία δεν βρίσκεται πάνω από την κουλτούρα αλλά είναι κατώτερή της.
Τη δεκαετία του εβδομήντα συναντάμε τη συγκεκριμένη τέχνη. Η πεποίθησή της είναι ότι ήλθε ο καιρός να τελειώνουμε με την τέχνη αποτελεί ένα τέχνασμα που με κάποιον άλλο τρόπο συναντήσαμε προηγουμένως στο φασισμό. Ο Adorno τόνιζε πως όταν το εγώ χάνει την ικανότητα για μετουσίωση, τη μετατρέπει σε κάτι «υψηλότερο» και επιβραβεύει έτσι τη γραμμή της ελάχιστης αντίστασης. Η πρωτοπορία του εβδομήντα πίστεψε ότι τα αυθόρμητα happenings,συνιστούσαν μια ρήξη με το παρελθόν. Σύμβολό της ο ρεαλισμός. Όσο περισσότερο απομακρυνόταν από τη μεγάλη τέχνη τόσο θεωρούσε ότι η επιτυχία είχε έλθει. Το συγκεκριμένο γινόταν μια αναγωγή στο τυχαίο και στη δυνατότητα μιας γενικής κι αόριστης έκφρασης. Δεν γνώριζαν ή δεν ήθελαν να ακούσουν τα άλυτα προβλήματα που έθετε η καλλιτεχνική πρωτοπορία
Βέβαια στην ιστορία του πολιτισμού συναντάμε ποικίλες πρακτικές μορφές όπως επίσης και λατρευτικά αντικείμενα που γίνονταν τέχνη. Εξάλλου κανείς μας δεν είναι διατεθειμένος να οδηγηθεί σε μια κατάσταση περί «αυτοαντίληψης της τέχνης». Όντως λοιπόν πολλά τέτοια αντικείμενα γίνονταν εκ των πραγμάτων τέχνη ακόμα και όταν η προέλευση τους ήταν διαφορετική. Σε καμία περίπτωση όμως δεν αναφερόμασταν σ΄ ένα -αντίστοιχο με τον τωρινό- φετιχισμό του αντικειμένου. Ήδη από την εποχή του Benjamin στον μεσοπόλεμο, η διάκριση ανάμεσα στην τέχνη και τα ντοκουμέντα που εν δυνάμει θα μπορούσαν να εισέλθουν στο πεδίο της τέχνης γινόταν από τη σχέση και τον καθορισμό τους από το μορφολογικό νόμο.
Το έργο τέχνης-σύμφωνα με τη γνωστή τυπολογία του Benjamin- μόνο παρεμπιπτόντως είναι ντοκουμέντο αντίθετα κανένα ντοκουμέντο δεν είναι από μόνο του έργο τέχνης. Μπορεί βέβαια να έχει ένα διδακτικό περιεχόμενο αλλά αυτό δεν αποτελεί προϋπόθεση για να γίνει ένα μόρφωμα έργο τέχνης. Μέσα στο ντοκουμέντο είναι εύκολο το γλίστρημα σε μια ιστοριογραφία των ηθών. Αλλά μια τέτοια ιστοριογραφία είναι ατελεύτητη και τελικά μάταια.
Ο ντανταϊσμός δεν μπόρεσε να επιλύσει μια θεμελιώδη αντίφαση: το αντικείμενο στην τέχνη είναι εντελώς διαφορετικό από το αντικείμενο της εμπειρίας. Η περιεκτικότητα ,δηλαδή η σύζευξη της μορφής με το περιεχόμενο σημαίνει ότι το αντικείμενο της καλλιτεχνικής δημιουργίας μπορεί να περιλαμβάνει τα στοιχεία του πραγματικού, ταυτόχρονα όμως τα διαλύει και τα συνθέτει με έναν άλλο διαφορετικό τρόπο στοχεύοντας στο μη απεικονήσιμο. Με αυτήν την έννοια η ύλη γίνεται-σε τελική ανάλυση- σαβούρα. Αντίθετα στα ντοκουμέντα κυριαρχεί απόλυτα το υλικό στοιχείο. Στο έργο τέχνης ο μορφολογικός νόμος είναι κεντρικός αντίθετα στα ντοκουμέντα η φόρμα αναζητείται μόνο σκόρπια και αποσπασματικά. Τέλος το ντοκουμέντο επιβάλλεται μόνο με το ξάφνιασμα. Όμως ένα τέτοιο αξίωμα δεν υπήρξε ποτέ μια ικανοποιητική συνθήκη και οι τωρινές συνέπειες αυτού του ξαφνιάσματος είναι πλέον ορατές..
Σήμερα η mainstream κουλτούρα έχει οικειοποιηθεί τα διδάγματα της πρωτοπορίας οι στρατηγικές της οποίας δεν έχουν πλέον καμία κριτική ισχύ. Η αλήθεια είναι ότι τα αιτήματα του μοντερνισμού πολεμήθηκαν λυσσασμένα πανταχόθεν. Η παλιά κατηγορία του μικροαστού βλέποντας τα έργα του μοντέρνου ήταν «δεν καταλαβαίνω το νόημα όλων αυτών» Αυτήν την πρόταση που λειτούργησε σαν μια επιστροφή στο «κατανοητό» και το «λαϊκό» επαναλαμβάνουν ο φασισμός αλλά και ο Ζντανοφισμός. Γι’ αυτό άλλωστε τα έργα της ναζιστικής περιόδου με αυτά της σταλινικής μορφολογικά είναι τα ίδια. Διαφέρουν ως προς το πρόσημο.
Ο φασισμός και ο ζντανοφισμός διέλυσαν την ενδοαισθητική αναζήτηση ως το καίριο πρόβλημα του μοντερνισμού., Όταν όμως οδηγείσαι στο αντικείμενο τότε μοιραία θα συναντήσεις τη βιομηχανία της κουλτούρας. Το αίτημα της εμφάνισης (apparition) δεν σημαίνει μια υπέρβαση της πραγματικότητας αλλά ούτε και το αντίθετό της, δηλαδή μια υπέρβαση της αναπαράστασης μέσα από την προβολή του αντικειμένου με σάρκα κι’ οστά Η υπέρβαση της αναπαράστασης προς όφελος του αντικειμένου θυμίζει έναν αποχαιρετισμό στα όπλα κι έναν αποχαιρετισμό στα αιτήματα της νεωτερικότητας. Η αυτονομία του μέσου-ένα από τα πιο σημαντικά αιτήματα της σήμαινε να πειραματίζεσαι εξαντλητικά πάνω στα όρια που προσδιόριζε το ίδιο το μέσο.
Όμως η αρχή της νεωτερικότητας υπήρξε η Αναγωγή (Reduktion) του αντικειμένου. Από τον Κant μέχρι τον Husserl αυτή αποτέλεσε το έσχατο στοιχείο του στοχασμού. Στη ζωγραφική το αξίωμα αυτό σήμαινε πως τα σχήματα, οι όγκοι, τα χρώματα αποτελούσαν τη δοκιμασία του μέσου προκειμένου να παρασταθεί το μη ορατό. Όταν ξεπερνιέται αυτό το ενοχλητικό αγκάθι μπορεί η τέχνη να ευθυγραμμιστεί ευκολότερα με το πραγματικό. «Αν η δουλειά της είναι να συλλάβει το ουσιώδες περιεχόμενό της μέσα στο Άλλο της, αυτό το Άλλο μόνο στο εγγενές πλαίσιο της μπορεί να το βρει. Δεν είναι δυνατόν να της μεταδοθεί από έξω.» (Theodor W.Adorno, Αισθητική Θεωρία, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ 440). Το τόδε τι που προσέφερε ο ντανταϊσμός αργά ή γρήγορα κατέληγε στη συμφιλίωση με την πραγματικότητα.

Παναγιώτης Σ.Παπαδόπουλος
Ιστορικός τέχνης
Επιμελητής εκθέσεων





Τηλεφωνα επικοινωνιας
210-65343266932475120