Πάνος Σ. Παπαδόπουλος Θέσεις για τον Γιαννούλη Χαλεπά

Θέσεις για τον Γιαννούλη Χαλεπά


το έργο του Χαλεπά θα μπορούσε βάσιμα να ειπωθεί πως βρέθηκε στην πρωτοπορία δύο συνεχομένων καλλιτεχνικών αιώνων, του 19ου και 20ου, και αποτελεί μαζί με την παγκοσμιώτερη τούτη σημασία του, τον μοναδικό κρίκο για όλους τους χαμένους ελληνικούς αιώνες

Στρατής Δούκας

«Ο Γιαννούλης Χαλεπάς είναι, ίσως, η πιο συμπυκνωμένη και προβληματική μορφή της νεώτερης Ελλάδος, που η παρουσία της μας είναι ακόμη σκιώδης και μυστική.»1) σημείωνε ο Στρατής Δούκας ένας από του πρώτους που διέβλεψε τη σπουδαιότητα του έργου του Χαλεπά. Με το νεανικό του έργο οδηγεί την κλασικιστική γλυπτική στην τελείωσή της. Στη συνέχεια έρχεται η ασθένεια, ο εγκλεισμός και η απομόνωση. Τέλος, η επιστροφή, το εξαιρετικό έργο της τελευταίας δεκαετίας της ζωής του και η αναγνώριση. Δικαίως, η ζωή και το έργο αποτελούν για τη νεοελληνική τέχνη το σημαντικότερο τραγικό της μύθο.
Το έργο του χωρίζεται σε τρεις περιόδους . Η πρώτη περίοδος(1870-78) από την οποία διασώζονται 13 γλυπτά μεταξύ των οποίων η κοιμωμένη και ο Σάτυρος με τον έρωτα. Ακολουθεί η μακροχρόνια παραμονή του στο ψυχιατρείο της Κέρκυρας(1878-1902) και ερχόμαστε στη δεύτερη περίοδο της δημιουργίας του(1902-1930). Από αυτήν την περίοδο σώζονται 56 έργα(έργα που χρονολογούνται πάντως από το 1918 κι ύστερα) Η Μήδεια, ο Σάτυρος κι ο έρωτας, προπλάσματα εμπνευσμένα από το παραμύθι της Πεντάμορφης αποτελούν έργα που απασχολούν διαρκώς τον καλλιτέχνη αυτήν την περίοδο. Από την τρίτη περίοδο του καλλιτέχνη (1930-38) σώζονται 49 έργα. Η Μήδεια ΙΙ και ΙΙΙ, ο Οιδίποδας και η Αντιγόνη, η Αναπαυομένη είναι μερικά έργα από αυτήν την περίοδο. Η πρώτη περίοδος συνηθίζεται να την αποκαλούμε «η λογική φάση» της δημιουργίας του ενώ οι επόμενες δυο περίοδοι εντάσσονται στη «μεταλογική φάση».
Ο Χαλεπάς ήταν απών από την καλλιτεχνική παραγωγή για σαράντα χρόνια (1878-1918)δηλαδή την πιο παραγωγική ηλικία για το έργο ενός καλλιτέχνη. Γιατί λοιπόν μας ενδιαφέρει η περίπτωση του; Γιατί αυτός αποτελεί τον μεγαλύτερο Έλληνα γλύπτη; Μάλιστα αναφερόμαστε σε έργα που στο μεγαλύτερο μέρος τους είναι «μη-τελειωμένα» και θραυσματικά. Ο Ζ.Παπαντωνίου τα θεωρούσε «λάμψεις που σβύνουν, ξεκινήματα και σταματήματα, μπερδέματα και αινίγματα» 2) Ακριβώς αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο το παράδειγμα του Γιαννούλη Χαλεπά είναι σημαντικό, ο θραυσματικός χαρακτήρας των έργων του. Η ζωή και το έργο του θυμίζουν τα λόγια ενός άλλου τραγικού συγγραφέα, του Walter Benjamin όταν σημείωνε «…για τον μεγαλοφυή κάθε τομή, τα βαριά πλήγματα της μοίρας πέφτουν σαν ύπνος απαλός μέσα στο μόχθο του εργαστηρίου. Και εγκλωβίζει τη γοητεία τους μέσα στο θραύσμα. «Η μεγαλοφυΐα είναι μόχθος». Έργα που συνειδητά δεν αντιγράφτηκαν σε μάρμαρο. Πάνω τους -σε πολλά απ’ αυτά- υπάρχουν σημειώσεις και γραμμές. Tα έργα της «μεταλογικής περιόδου» δεν ολοκληρώνονται ποτέ στο μάρμαρο. Παραμένουν εκμαγεία από γύψο ή πήλινα προπλάσματα. Συμπαγείς όγκοι με ελάχιστα κενά «λίγες τρύπες στο γλυπτό» έλεγε ο Χαλεπάς, χωρίς τη χρήση αρματούρας. Επίσης το ίδιο το υλικό, ο πηλός δημιουργεί στον καλλιτέχνη την ελευθερία να το ξαναπλάσει ρίχνοντας του νερό, γεγονός που επιτείνει το «ανολοκλήρωτο» στοιχείο του έργου. Αναφερόμαστε στα έργα του σε μια γλυπτική του βιωμένου κόσμου που δεν δημιουργεί την ακινησία του γλυπτού. Μια γλυπτική που δεν παγώνει το βλέμμα των ζώντων. Του άρεσε να τονίζει πως «τα γλυπτά του όταν μεταφέρονται στο μάρμαρο παγώνουν»
Ο καλλιτέχνης κατάφερε δυο εξίσου σημαντικά πράγματα, από τη μια πλευρά οδήγησε στην τελείωση την κλασικιστική σχολή του Μονάχου. Έργα όπως η Κοιμωμένη του ή ο Σάτυρος κι ο Έρωτας Ι αποτελούν τα κατεξοχήν παραδείγματα. Από την άλλη, τα έργα της δεύτερης και τρίτης περιόδου μας εισάγουν σε μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα εκδοχή της ελληνικότητας στοιχεία της οποίας είναι η λιτότητα των μορφών, η αναζήτηση του ουσιώδους, το δωρικό στοιχείο και πάνω απ’όλα η αμφιπρόσωπη φυσιογνωμία της. Στα αμφιπρόσωπα γλυπτά της δεύτερης και τρίτης περιόδου η ελληνικότητα παρουσιάζεται μέσα στη διαχρονία της. Πλέον ο Χαλεπάς έχει ξεπεράσει το κλασικιστικό ιδεώδες το οποίο αποτελούσε πρότυπο στην πρώτη φάση της δημιουργίας του. Τολμά να παρουσιάσει τον Σάτυρο (στην εκδοχή του 1931) σαν ένα βουνήσιο άντρα της εποχής του ή την Αθηνά ως βοσκοπούλα. Στα αμφίπλευρα γλυπτά του πάνε μαζί η Αγία Βαρβάρα και ο Μέγας Αλέξανδρος, ο Άγιος Χαράλαμπος (προστάτης των μαρμαράδων και ο Ερμής (ως ερμογλύπτης) η Αφροδίτη και η χωριατοπούλα. Για τον καλλιτέχνη τα αμφίπλευρα γλυπτά σημαίνουν τις διαφορετικές -κάθε φορά- εκδοχές του ιδίου μύθου που γεννήθηκε σ’ αυτόν τον τόπο. Ο ίδιος θεωρούσε πως με αυτά τα γλυπτά «θέλησε να αποδείξει τους δεσμούς του αρχαίου με το νέο θρήσκευμα».
Μας ενδιαφέρει επίσης η αντιηρωική και αντι-μνημειακή αντίληψη της γλυπτικής του. Ο Ερμής, Πήγασος και Αφροδίτη έργο του 1933 αποτελεί ένα τέτοιο έργο. Θυμίζει περισσότερο ένα λυκόφως των Θεών. Ο Ερμής, σοβαρός και ανέκφραστος έχοντας χάσει την παιχνιδιώδη διάθεση του. Μοιάζει περισσότερο να οδηγείται σε κάποιο δικό του πεπρωμένο. Η Αφροδίτη καθισμένη πλησίον του με μια σοβαρότητα που παραπέμπει στον αποχαιρετισμό. Ο Πήγασος, τέλος, δεν σκύβει τόσο για να βοηθήσει τον ιππέα του όσο για να υποδηλώσει τη κόπωση. Στον Σάτυρο και Έρως Ι, έργο του 1877, η διάθεση του παιχνιδιού είναι εμφανής. Ο Έρωτας να προσπαθεί να πιάσει το τσαμπί με το σταφύλι που το κρατάει πολύ ψηλότερα ο Σάτυρος. Στον Σάτυρο και Έρως Χ του 1931 απουσιάζει πια η πάλη, η διάθεση για παιχνίδι. Οι μορφές συμφιλιώνονται. Ο Σάτυρος ( το σύμβολο πάντα της αρρενωπότητας και της λαγνείας) εμφανώς κουρασμένος παρουσιάζεται με γερμένο το κεφάλι ενώ ο Έρωτας ακουμπά πάνω του.
Στην Κοιμωμένη ο θεατής αντιλαμβάνεται την οδύνη της απώλειας μια νέας κοπέλας . Η Αναπαυομένη του (1931) γλυπτό μεγάλων διαστάσεων, πλασμένο σε καθαρές φόρμες, μεταφέρει την υπαρξιακή τραγωδία και την αίσθηση του ανεκπλήρωτου. Αποτελεί ένα από τα πλέον δραματικά γλυπτά της σύγχρονης δημιουργίας. Μια νέα γυναίκα-ο Σ.Δούκας θεωρούσε ότι η αρχική ιδέα του Χαλεπά ήταν να δημιουργήσει μια Αφροδίτη- ξαπλωμένη στο πλάι. Τα πόδια της είναι λυγισμένα. Το δεξί χέρι της ακολουθεί με χαλαρότητα τη στάση του σώματος. Τα δάχτυλα του δεξιού χεριού πιάνουν τα φτερά μιας πεταλούδας. Στο προσκέφαλο της(πίσω από το άγαλμα, στο πίσω μέρος του κεφαλιού της;) το ανάγλυφο ενός άντρα σε μικρότερη πλέον κλίμακα. Αυτό όμως που ενδιαφέρει περισσότερο είναι το βλέμμα της, απλανές, κενό, το βλέμμα μιας μη εκπληρωμένης επιθυμίας) Στην Αναπαυομένη βρίσκεται το κριτήριο του μεγάλου έργου τέχνης: η ένταση ανάμεσα στη φαντασία και στην πραγματικότητα και τους συμβατικούς κανόνες της. Η σύγκρουση ανάμεσα στο άτομο και το υποκείμενο, η σύγκρουση ανάμεσα στην ελευθερία και τους περιορισμούς της, το ανεκπλήρωτο, το μη απεικονίσημο που μέσα από την τέχνη παρουσιάζεται. Γι’ αυτό μας ενδιαφέρει ο Γιαννούλης Χαλεπάς.

Πάνος Σ. Παπαδόπουλος



1) ΣΤΡΑΤΗΣ ΔΟΥΚΑΣ "ΕΠΙΜΕΤΡΟΝ" Από τα Μελετήματα για τον Χαλεπά και την εποχή του, επιμ. Στρατή Φιλιππότη, εκδ. ΕΡΙΝΝΗ, Αθήνα 1999.
2)Όπ.παρ,,Ζ.Παπαντωνίου, "Ο Μεταλογικός Χαλεπάς"