Παναγιώτης Σ.Παπαδόπουλος Στη ζωγραφική της αίσθησης. Νίκος Λύτρας. ΕΘΝΙΚΗ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ

Στη ζωγραφική της αίσθησης. Νίκος Λύτρας.


Aδυνατούν οι ιστορικοί τέχνης να ταξινομήσουν το έργο του Νίκου Λύτρα. Γιος του Νικηφόρου, του πιο επιφανούς εκπροσώπου της σχολής του Μονάχου και ο ίδιος σπουδάζει στο Μόναχο. Εκλέγεται καθηγητής στη Σχολή Καλών Τεχνών το 1923 θεωρούμενος-λόγω σπουδών-εκπρόσωπος της ακαδημίας έχοντας αντίπαλο τον Παρθένη. Γρήγορα όμως τα στερεότυπα καταρρίπτονται και γίνεται εμφανής ο ριζοσπαστισμός του. Πολλοί θεωρούν τον Νίκο Λύτρα εξπρεσιονιστή. Εξάλλου τα χρόνια της μαθητείας του στο Μόναχο είναι πολύ πιθανό να γνώρισε τους καλλιτέχνες της «Γέφυρας» όπως τον Kirchner, τον Rottluff και άλλους ή τη ζωγραφική του «Γαλάζιου Καβαλάρη». Μάλιστα, έργα του όπως οι Προσωπογραφίες του Λ.Ν.Λύτρα και του Γιώργου Διαμαντόπουλου θα ενίσχυαν αυτήν την άποψη. Η επιθετική, άλλωστε, πινελιά του με τη γεμάτη πάστα θα συνηγορούσαν υπέρ αυτής της άποψης. Όμως ο Νίκος Λύτρας δεν είναι εξπρεσιονιστής. Και δεν είναι θεματικά. Δεν τον απασχολεί να παραμορφώσει το σώμα. Δεν βουτάει –όπως αυτοί- στο σκοτάδι. Αποφεύγει τη νοητική ένταση των εξπρεσιονιστών
Αντίθετα, εάν θέλαμε να ονοματίσουμε τη ζωγραφική του, θα την αποκαλούσαμε μια ζωγραφική της αίσθησης η οποία δεν αναπαριστά ένα σώμα ή ένα τοπίο ως αντικείμενο αλλά ως ένα αντικείμενο του βιώματος. Η ζωγραφική της αίσθησης μας υπενθυ­μίζει ότι η ομορφιά δεν συνδέεται μόνο με την ισορροπία ως το τελικό αποτέλεσμα ενός έργου αλλά και από την ένταση από την οποία προκύπτει αυτό το αποτέλεσμα. Αντίθετα η αρμονία αποκρύπτει αυτήν την ένταση θεωρώντας την ως κάτι που δεν πρέπει να εισέλθει στην τελική εικόνα του. Με τον Λύτρα αυτό που αποκαλούμε ολότητα μέσα σε ένα έργο τέχνης προϋποθέτει ένα στοιχείο ουσιαστικότητας και δυναμισμού των μερών πολύ περισσότερο από όσο το απαιτούσε η παραδοσιακή ζωγραφική.
Αυτή η ζωγραφική επιδρά άμεσα στο νευρικό μας σύστημα όπως επιδρά μια μπουνιά. Αισθανόμαστε χωρίς να σκεφτόμαστε το καΐκι που μπαίνει στη φουρτουνιασμένη Τήνο. Αισθανόμαστε χωρίς να σκεφτόμαστε τον βαρκάρη που μανουβράρει τα πανιά του μέσα στον άνεμο. Αισθανόμαστε όλη την κάψα του καλοκαιριού στη γυναίκα με το ψάθινο καπέλο. Πιάνουμε το κουπί μαζί με τον βαρκάρη στο ομώνυμο έργο. Αγγίζουμε την τεταμένη σπονδυλική στήλη –που θυμίζει τόσο προκλητικά τον Degas- στο αντίστοιχο γυμνό του. Ο Νίκος Λύτρας δεν αναπαριστά τοπία ή σώματα αλλά αναπαριστά το βίωμα. Η προβολή, λοιπόν, της σωματικότητας με όλες τις αισθήσεις της είναι, ως επί το πλείστον, ο στόχος αυτής της ζωγραφικής και αυτός ο στόχος πραγματοποιείται με όρους βιώματος.
Αντίληψη-για τον καλλιτέχνη-σημαίνει σαρκικότητα. Με τίνος τη βοήθεια, η σάρκα μας –η οποία στο επίπεδο της αντίληψης δεν λείπει ποτέ- βρίσκεται να συμμετέχει; Αυτό γίνεται μέσα από τα όργανα της αντίληψης: τα μάτια, τα χέρια, τα αυτιά. Οι κινήσεις αυτών των οργάνων –οι κιναισθήσεις- συνδέονται αναγκαία, με την αντίληψη του πράγματος. Τα παθήματα των κιναισθήσεων, η ζέστη που καίει το σώμα, ο αέρας που βουίζει στα αυτιά, το κύμα που πέφτει στα χέρια πρέπει να μπουν στον πίνακα.
Αυτόν τον στόχο ικανοποιεί και η διάρθρωση των χρωμάτων στα έργα του. Τα θερμά ανεβαίνουν στο πάνω μέρος του πίνακα, τα ψυχρά στο κάτω. Σαν να λούζουν τον θεατή τα πορτοκαλιά, τα κίτρινα και οι ώχρες του. Το χρώμα γίνεται για τον καλλιτέχνη η προέκταση των νεύρων του και η ένταση τους μεταβιβάζεται στη συνέχεια σε αυτόν που το προσλαμβάνει. Ο Λύτρας ξεπερνά την εικονογραφική παράδοση της ζωγραφικής με την προσφυγή στη μορφή. Θεωρώ ότι είναι αυτό το καινούργιο που φέρνει στην Ελληνική ζωγραφική. Τι σημαίνει αυτό; Ο Cezanne αποκαλούσε αυτήν την προσφυγή στη μορφή αίσθηση. Η αίσθηση αποτελεί αυτό που μεταδίδεται άμεσα, χωρίς περιγραφή και χωρίς αφήγηση. Στη νόηση, αντίθετα, δεν υπάρχει η σκληρότητα των αισθήσεων. Αυτή λειτουργεί κατευνα­στικά. Αυτή η προσφυγή στη μορφή –που ο Cezanne την αποκαλεί –στην αλληλογραφία του- αίσθηση αποτελεί το σεζανικό στοιχείο του Λύτρα. Μπορεί το χρώμα του Cezanne να είναι άτονο μπροστά σε αυτό του Λύτρα. Αλλά το μάθημα είναι το ίδιο: Γιατί και ο ένας και ο άλλος επιθυμούν να ζωγραφίσουν το υλικό ώστε να του δώσουν φόρμα και μια τάξη που θα γεννιέται και θα αναδύεται από μια αυθόρμητη οργάνωση. Εκεί βρίσκεται η αντιστοιχία.
Αυτή η ένταση –στην καλύτερη των περιπτώσεων-υπονοούνταν και τελικά παρέμενε δέσμια κάτω από τα καθιερωμένα ιδιώματα. Η προγενέστερη ζωγραφική αποτύγχανε γιατί σ’ αυτήν η ένταση καταπίνεται και συμμορφώνεται με την ιδεολογία. Αντίθετα, στον Νίκο Λύτρα η ζωγραφική προσλαμβάνει αυτό που πάντοτε πρέπει να είναι τεταμένο. Οι αισθήσεις και όχι η νόηση καθορίζουν το τελικό αποτέλεσμα.


Παναγιώτης Σ.Παπαδόπουλος


ΕΘΝΙΚΗ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ
Βασ. Κωνσταντίνου 50, 2107235937-8.

Νίκος Λύτρας, Χτίζοντας με το χρώμα και το φως Αναδρομική με 160 περίπου έργα - τοπία, προσωπογραφίες και συνθέσεις - Μέχρι 2/6Δευτ.-Σάβ. 9 π.μ.-3 μ.μ. Κυρ. 10 π.μ.-2 μ.μ. Τρ. κλειστά.