Παναγιώτης Σ.Παπαδόπουλος Η Γραμμή-γραφή του Jean Cocteau

Η Γραμμή-γραφή του Jean Cocteau

Γνωρίζουμε τον Jean Cocteau ως μυθιστοριογράφο, ως ποιητή, ως δραματουργό ή ως κινηματογραφιστή. Συχνά λησμονούμε τον εικαστικό Cocteau. Κι’ όμως η εικαστική παρουσία του υπήρξε έντονη σε όλη τη διάρκεια της ζωής του. Η εικαστική παραγωγή του είναι τεράστια και περιλαμβάνει μυθολογικά θέματα εμπνευσμένα από την κλασσική Ελλάδα, προσωπογραφίες, τοπία, σκηνικά, κεραμικά, ταπισερί, λιθογραφίες. Πολλά λευκώματα που εκδόθηκαν από τη δεκαετία του είκοσι όπως τα Σχέδια που ήταν αφιερωμένα στον Picasso, ή στη συνέχεια «Το μυστήριο του Ζαν του πτηνοθήρα», τα σχέδια του κοιμωμένου κ.α αποδεικνύουν την παραγωγικότητα του ως σχεδιαστή. Σημαντικές είναι οι εικονογραφήσεις που έκανε για τα δικά του κείμενα όπως για τον Θωμά τον απατεώνα και για τον Ποτομάκ.
Αναμφίβολα ο Cocteau υπήρξε μια πρωτεική μορφή και άρα θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι η εικαστική του παραγωγή υπήρξε, απλά, μια πλευρά του πολυσχιδούς έργου του. Όμως το σχέδιο και η γραφή, στο έργο του, δεν αποτελούν δυο διαφορετικά πεδία. Σε αυτόν, σχέδιο και γραφή είναι ένα και το αυτό. Δήλωνε ότι « οι ποιητές δεν σχεδιάζουν. Αποσυναρμολογούν τη γραφή και στη συνέχεια την ανασυναρμολογούν διαφορετικά.» Μάλιστα σ’ ένα από τα τελευταία έργα του που «έγραψε-σχεδίασε» λίγους μήνες πριν το τέλος και το ονόμαζε «Taches» προσπαθούσε να κάνει πιο αναλυτική αυτήν τη σχέση ανάμεσα στη γραφή και το σχέδιο. Σημείωνε «σχεδιάζω όπως αναπνέω, γράφω παντού και πάνω στα πάντα.» ή «η ευχαρίστηση του να κάνω τατουάζ σε τοίχους με γέμιζε ευτυχία για να γράψω.»
Η έκθεση που έγινε πριν δυο χρόνια προς τιμή του στο κέντρο Pompidou. είχε ακριβώς αυτό το στόχο, να διερευνήσει τη σύνδεση και τη σχέση των διαφόρων ειδών-ποίησης, λογοτεχνίας, σχεδίου ακόμα και κινηματογράφου, μέσα στο έργο του. Στον Cocteau μας ενδιαφέρει μια γενική θεωρία της γραφής, της χειρονομίας της γραφής, του σχεδιάζειν που ξεφεύγει από την ιδιαίτερη αυτονομία ενός συγκεκριμένου μέσου ή ενός λογοτεχνικού είδους. Μέσα στα σχέδιά του κατασκευάζει ένα είδος προσωπικής μυθολογίας που αν και πηγάζει από την ελληνική διατηρεί την αυτονομία και την αυτοτέλειά της. Ο μύθος του Οιδίποδα επανέρχεται συχνά Σε αυτόν σχεδιάζει την τυφλότητά του. Διαβάζει τον Οιδίποδα κάτω από το πρίσμα του Hugo και των συμβολιστών. Η τυφλότητα που εναλλάσσεται με την ενόραση είναι στοιχεία που τον γοητεύουν. Ο Ορφέας, ο Φαύνος αποτελούν μύθους στους οποίους, επίσης, προστρέχει.
Το περίγραμμα των σχεδίων του είναι γραμμικό. Συνεχείς γραμμές, ευθείες, καρτεσιανές δημιουργούν τη μορφή και τα γενικά χαρακτηριστικά της. Αλλά ως εδώ. Στη συνέχεια η γραμμή-γραφή αλλοιώνει τις άκαμπτες γωνίες και τα σκληρά περιγράμματα. Τα σημεία πλέον παύουν να είναι άκαμπτα. Ονόμαζε αυτή τη γραμμή του σχεδίου «μια ζωντανή γραμμή η οποία δεν θα κινδυνεύει να πεθάνει σε κάθε σημείο της πορείας της.»
Η γραμμή-γραφή(χρησιμοποιούμε αυτόν τον νεολογισμό για να εκφράσουμε αυτήν την σύνδεση των δυο ειδών: γράφω και παράλληλα σχεδιάζω, κάνω το σχέδιο και συγχρόνως γράφω ένα ποίημα) τονίζει ότι δεν υπάρχει σχήμα ακριβές χωρίς καμπύλες, πτυχώσεις και διαπλέξεις. Δεν υπάρχει-όπως θα’λεγε ο Leibniz- ευθεία χωρίς πεπλεγμένες καμπύλες. Στον Φαύνο με γενάκι η γραμμικότητα της μορφής αλλοιώνεται από τις γραμμές που περικυκλώνουν το πρόσωπο και του δίνουν το σαρκικό του στοιχείο. Στο έργο «οι κηλίδες της Ελλάδας είναι κηλίδες αίματος» (1946) η γραμμή-γραφή, οι γραμμές είναι γράμματα που έγιναν με άγχος, αγωνία, βιασύνη εκφράζοντας με ακρίβεια τον τίτλο του έργου. Στον Ορφέα (1940) η αποφασιστικότητα του προσώπου θα εκφραστεί με μια κυματοειδή γραφή γεμάτη ένταση κι ενεργητικότητα. Στις σπουδές για κοστούμι και εξάρτημα του Ορφέα όλα γίνονται γράμματα που διακοσμούν, τονίζουν, σημειώνουν. Στον Ορφέα με λύρα(1960) η γραφή υπεισέρχεται παντού. Μετατρέπεται σε ένα είδος πασπαρτού που καλύπτει το έργο. Γραφή είναι το ποίημα που σαν σπείρα μπαίνει βαθιά μέσα στην «εικόνα» Γραφή είναι το ίδιο το σχέδιο. Την παρούσα έκθεση με αυτόν τον τρόπο πρέπει να την αντιληφθούμε: ως μια αποσυναρμολόγηση της γραφής και στη συνέχεια μια ανασυναρμολόγηση της μέσα στο σχέδιο και στο χώρο του εικαστικού.

Παναγιώτης Σ.Παπαδόπουλος
jamesw@otenet.gr